#Onderwijsvraag 2: Waarom een centraal eindexamen?

Op 2 juni 2016 bespraken we in de serie #onderwijsvragen op BNR Nieuwsradio de #onderwijsvraag Waarom een centraal eindexamen? Luister hier de podcast terug! Hieronder vind je een eerste verkenning van de historie, de voordelen, de nadelen en de alternatieven.

Waarom een centraal eindexamen?

Is het centraal eindexamen vandaag de dag nog nodig? Bieden technologische en maatschappelijke ontwikkelingen wellicht nieuwe mogelijkheden om het geleerde zichtbaar te maken en daarover verantwoording af te leggen? Hebben we nog wel een goede en gedragen definitie van ‘kwaliteit’ van een school en van ‘bekwaamheid’ bij een leerling om te kunnen worden toegelaten bij een vervolgopleiding? Hoe past de opgelegde eenvormigheid dankzij het centraal eindexamen, bij een samenleving die gebaat is bij een grote mate van diversiteit?

Gelijke kansen

De eerste eindexamens waren de afsluitende examens van de Latijnse school, de middeleeuwse voorloper van de huidige gymnasia die leerlingen voorbereidde op een religieus ambt of een studie aan een universiteit. Door onderlinge concurrentie ontstond de behoefte aan een onafhankelijk examen dat door de overheid werd afgenomen. In de tweede helft van de 19e eeuw was het uitgangspunt dat iedereen gelijke kansen verdient in het onderwijs een belangrijke reden voor het voortbestaan van een centraal en onafhankelijk eindexamen.

Recente rapporten van de Onderwijsinspectie en OESO tonen eens te meer het grote belang aan van een neutrale, objectieve toets in het tegengaan van ongelijke kansen. Want als het beoordelen van leerlingen enkel aan de leerkracht of de eigen school wordt overgelaten, bestaat de kans dat deze, onbedoeld en onbewust, subjectief is en het pygmalion effect optreedt – het bevorderen van de van huis uit ‘kansrijke’ leerlingen ten opzichte van ‘kansarme’ leerlingen. Het centraal eindexamen staat voor een betrouwbare basisopleiding die gericht is op universele vaardigheden en kwalitatieve verdieping op de vakgebieden die onderdeel uitmaken van het gekozen profiel. Los van hun achtergrond, hebben leerlingen zo in principe een gelijkwaardig startpunt en gelijke kansen op een succesvol vervolg op hun opleiding.

Het belang van goede resultaten

De overheid ziet middels de Onderwijsinspectie, het Cito en het College voor Toetsen en Examens toe op de kwaliteit van het onderwijs en de eindexamens. Om scholen zelf meer verantwoordelijkheid te geven over de kwaliteit van het onderwijs, is in 2003 het zogenaamde ‘risicogericht toezicht’ ingesteld. Bij voldoende resultaten worden de scholen met rust gelaten en volstaat een ‘basisarrangement’ bij de inspectie die dan slechts een keer per vier jaar, aangekondigd op bezoek komt. Alleen als de resultaten daartoe aanleiding geven, volgt een meer intensief toezicht door de inspectie.

Het belang van het centraal eindexamen is door deze ontwikkelingen sterk gegroeid, als ook het belang van het behalen van goede examenresultaten. Het is een doel op zich geworden. Voor leerlingen betekent een goede afronding van het centraal eindexamen vrijwel de enige toegang tot een vervolgopleiding of een baan. Schoolbesturen blijven daarmee bespaard van gedoe met controlerende instanties. En zo zijn er voldoende prikkels om het systeem op allerlei manieren naar de hand te zetten – met stevige bijeffecten.

Bijeffecten

‘Teaching to the test’ is daar een voorbeeld van, een heel gerichte voorbereiding op het geven van de juiste antwoorden op de centrale examens. Er zijn scholen die ‘wurgcontracten’ met hun leerlingen afsluiten, waarbij ze zich het recht toe-eigenen om leerlingen, in geval van tegenvallende prestaties, uit te sluiten van deelname aan het centraal eindexamen, en scholen die samenwerking zoeken met commerciële bureaus die examentraining en andere studiebegeleiding verzorgen.

Niet alleen scholen streven naar goede resultaten, ook leerlingen en hun ouders zelf zien meer en meer de noodzaak om het examen met goed gevolg af te leggen. Om daar zeker van te zijn, zoeken ook zij hulp bij de commerciële bureaus. De groei in kostbare particuliere bijlessen en examentrainingen vergroot het gat tussen ‘kansarm’ en ‘kansrijk’, een onbedoeld bijeffect van het centraal eindexamen dat juist bedoeld was als instrument voor gelijke kansen.

En wat als je het niet haalt? Faalangst, examenvrees, depressie en burnout komen steeds vaker voor bij scholieren en het gebruik van ritalin en bètablokkers neemt toe. Het effect op de psyche van het ‘moeten presteren’ is groot.

Een brede kijk op ontwikkeling

Laten we ons afvragen hoe het eindexamen zich verhoudt tot wat werkelijk belangrijk is. Wat is er nodig om een waardevolle bijdrage te leveren aan de samenleving, om echt gelukkig te zijn en gezien te worden?

Als de ontwikkeling van het gehele individu en het belang van de gehele samenleving als uitgangspunt wordt genomen dan kan niet anders dan worden geconcludeerd dat het centraal eindexamen slechts een klein deel van het totaal aan kwaliteiten, domeinen of talenten toetst waarmee diegene succesvol, waardevol, zinvol of gelukkig kan zijn in een vervolgopleiding of in de samenleving. De capaciteiten die niet getoetst worden en die niet direct meetbaar maar wel merkbaar zijn, kunnen minstens zo belangrijk zijn voor een gelukkig, waardevol, zinvol of succesvol bestaan. Denk daarbij bijvoorbeeld aan samenwerken, ontwerpen, ontwikkelen van mobiele applicaties, faciliteren van een team bij het bereiken van hun doelen, of goed kunnen verkopen. Rob Martens, hoogleraar aan de Open Universiteit zegt in Trouw: ‘In de hele maatschappij draait het steeds meer om persoonlijke keuzes. Het onderwijs zal daar ook aan moeten geloven’.

Agora

In Nederland zijn een aantal scholen die zich op een andere, meeromvattende manier verhouden tot het centraal eindexamen. Scholen die een heel helder beeld hebben van wat hun doel is, hoe ze het geleerde zichtbaar maken en verantwoording afleggen aan de samenleving. Zo heeft Agora een volledig gepersonaliseerde leerweg voor elke leerling waarbij het verschil tussen vmbo, havo en vwo volledig is weggevallen. Agora belooft dat elke leerling het eindexamen op minimaal het instroomniveau zal kunnen halen – maar verder is dat examen op geen enkele wijze ‘aanwezig’ in de school. Het is slechts een extra controle-instrument achteraf. De gehele school draait om de volledige ontwikkeling van de leerlingen als volwassen bijdragers aan de samenleving – in al hun facetten en met al hun talenten en interesses.

waarom een centraal eindexamen

Het Vlaamse systeem

In Vlaanderen werken ze zonder een centraal schriftelijk eindexamen. De examens worden door docenten gemaakt en afgenomen. De docenten moeten er alleen voor zorgen dat de kerndoelen, zoals we die in Nederland ook hebben, in het onderwijs verwerkt worden. Dit wordt door de onderwijsinspectie op de scholen gecontroleerd door ook naar de opgestelde examens te kijken. Ook in Trouw en onlangs in het NRC werd het Vlaamse systeem als alternatief genoemd.

Bevragend bewust worden

Is het centraal eindexamen vandaag de dag nog nodig? Bieden technologische en maatschappelijke ontwikkelingen wellicht nieuwe mogelijkheden om het geleerde zichtbaar te maken en daarover verantwoording af te leggen? Hebben we nog wel een goede en gedragen definitie van ‘kwaliteit’ van een school en van ‘bekwaamheid’ bij een leerling om te kunnen worden toegelaten bij een vervolgopleiding? Hoe past de opgelegde eenvormigheid dankzij het centraal eindexamen, bij een samenleving die gebaat is bij een grote mate van diversiteit?

Elke ouder, leerling en leerkracht zou zich hardop kunnen afvragen welk belang het centraal eindexamen nou werkelijk heeft in het totale mensenleven – en daar, waar mogelijk, naar te handelen. Door het bespreekbaar te maken en elkaar vragen te stellen. Op het schoolplein, bij de koffieautomaat op het werk en bij informatie-avonden. Door ingezonden stukken te schrijven, te bloggen, en dergelijke stukken te delen. Door kamervragen te stellen. Door de beslissing heel overwogen te nemen om kinderen wel of niet naar examentraining te sturen. Door rondetafelgesprekken en meetups over dit onderwerp te organiseren. Laten we het er met elkaar over hebben!

Dossier Centraal Eindexamen

Bovenstaande is een samenvatting van het uitgebreide dossier met de uitkomsten van ons onderzoek naar de vraag ‘Waarom een centraal eindexamen?’ Het dossier en interessante links naar andere bronnen, vind je op deze pagina. Meer informatie over de #onderwijsvragen vind je hier.