#Onderwijsvraag 12: Waarom begint school om half negen?

Elke twee weken onderzoeken we op BNR, samen met luisteraars en onze volgers, een #Onderwijsvraag.  Deze week bespraken we de vraag ‘Waarom begint school om half negen?’ Hieronder vind je een eerste verkenning van de historie, de voordelen, nadelen en alternatieven.

Wil je de uitzending terugluisteren, klik dan hier voor de podcast!

waarom begint school om half negen

 

Waarom begint school om half negen?

Waarom niet eerder, of juist later? Hoe is dit eigenlijk zo ontstaan? Vanuit praktische overwegingen of is er uitgegaan van het bioritme van de leerlingen? Wat is het effect van een start om half negen op het leren en ontwikkelen van de leerlingen? Wat zijn de voordelen? De nadelen? En zijn er ook alternatieven?

Hoe is het ontstaan?

In de Onderwijswet van 1806 staat beschreven dat de onderwijzer in de 19e eeuw minimaal een kwartier eerder op school moest zijn om de school te verwarmen. Later werd dat ook wel overgenomen door werknemers van de gemeente, die soms al om vijf uur ‘s ochtends de scholen warm stookten. Maar er staat niets over een tijdstip waarop de scholen zouden moeten starten.

Scholen zijn van oudsher vrij om zelf te bepalen hoe laat de schooldag start, maar moeten daarbij wel rekening houden met andere maatschappelijke wet- en regelgeving, waaronder de arbeids- en rusttijden die ook voor kinderen gelden. Een schooldag wordt gezien als een werkdag. Kinderen mogen bijvoorbeeld niet eerder dan half acht werk verrichten. De school kan daarom niet om zeven uur starten.

Gemeentelijke instructies

Zo zijn er daarnaast ook in het hele land gemeentelijke instructies gevonden die in de eerste helft van de 19e eeuw stelden dat scholen om acht uur moesten beginnen. Later is dat half negen geworden, wat te maken heeft met gangbare tijd waarop mensen met hun werk beginnen. Hoewel ouders het nu wel lastig vinden om op tijd op hun werk te zijn, was er vroeger veel minder verkeer en gingen kinderen al op heel jonge leeftijd zelf naar school. Het sloot toen dus goed aan – om half negen gingen de kinderen naar school en ouders naar hun werk. Een andere praktische reden waarom scholen niet later dan half negen starten, is de mogelijkheid na schooltijd deel te nemen aan sport, muziekles en andere activiteiten.

De onderwijswetgeving en andere regelgeving zegt dus niets over het moment van aanvang van scholen. Ook is er, voor zover bekend, geen enkel aanvullend en onderbouwend onderzoek dat zegt dat half negen vanuit didactisch of pedagogisch oogpunt het juiste moment is om de schooldag te beginnen. Het enige dat vastligt is de urennorm – waarover in een latere verkenning meer.

Praktische voordelen

Praktische overwegingen lijken dus al vanaf de 19e eeuw doorslaggevend bij het vaststellen van het tijdstip waarop de school begint. En dat biedt ook in deze tijd voordelen. De schooltijden sluiten vaak aan op de tijden waarop bussen rijden bijvoorbeeld. En werk- en schooldagen beginnen min of meer tegelijkertijd waardoor het hele gezin eenzelfde ritme heeft. Een ander veelgehoord voordeel van een start om half negen, is het feit dat leerlingen ook vroeg klaar zijn met school en er voldoende tijd is voor huiswerk, sport of andere activiteiten.

Maar is de start om half negen ook een goed moment voor de leerlingen om hun schooldag te beginnen? Zijn ze juist dan uitgerust en fit om te leren? Sluit de vroege start aan bij hun bioritme? En geldt het voor iedereen?

Bioritme

Een profielwerkstuk van Anne Siersema en Amy Pieper maakte in 2013 veel los over de vroege start van scholen en daaraan gekoppelde prestaties van leerlingen. Ze wilden kijken wat het effect was van het chronotype, zeg maar of je ochtend- of avondmens bent, op de schoolprestaties gedurende de dag. Uit hun onderzoek blijkt dat hoe eerder op de dag een toets wordt afgenomen, hoe lager het cijfer is. Ook het chronotype beïnvloedt schoolcijfers. Zo scoren ochtendmensen significant beter dan gemiddelde chronotypes en avondmensen.

Hun gegevens zijn door Groningse chronobiologen tot een wetenschappelijk artikel verwerkt dat 26 december 2014 is gepubliceerd. De onderzoekers adviseren scholen om te overwegen later te beginnen met de lessen. ‘Tieners tussen de 14 en 20 jaar hebben een ander ritme, ze vallen later in slaap en zijn dan nog niet uitgeslapen wanneer ze ’s morgens al vroeg op school moeten zijn.’ En toetsen zouden pas aan het eind van de ochtend moeten plaatsvinden, om iedereen gelijke kansen te geven.

Continue jetlag

Ook Rob Bakker, als kinderarts verbonden aan het Antoniusziekenhuis in Sneek, stelt dat scholen minstens een uur later zouden moeten beginnen. En Eveline Crone, hoogleraar neurocognitieve ontwikkelingspsychologie, schrijft in haar boek Het Puberende brein, over de continue jetlag van tieners: ‘Een opvallend gevolg van de veranderende hormoonhuishouding is een verstoord slaapritme. Pubers hebben zo’n 9 tot 9,5 uur slaap nodig, maar komen daar bijna nooit aan omdat hun lichaam pas laat het slaaphormoon melatonine afgeeft. ’s Morgens is het andersom, sommige pubers zijn met nog geen drie wekkers uit hun bed te krijgen. Het slaaptekort kan ook weer leiden tot stemmingswisselingen. Onhandelbaar gedrag en emotionele uitbarstingen zijn dus soms eenvoudig een gevolg van een veranderend bioritme.’

Amerikaans onderzoek

Op basis van dit inzicht werd in de jaren negentig in Minneapolis (USA) een grootschalig experiment gehouden met een latere schoolstart. Gunstige resultaten hebben ervoor gezorgd dat meerdere Amerikaans scholen hun starttijd hebben aangepast.

Inmiddels is het 20 jaar later, de tijd die het kostte voor de scholen in de Verenigde Staten om volledig deel te nemen aan de beweging om de starttijden van de middelbare school aan te passen. Betrokkenen beseffen zich nu dat tieners niet lui zijn en dat ze zich, in plaats daarvan, op een uniek moment in hun ontwikkeling bevinden, waar ze grote hoeveelheden van slaap voor nodig hebben. Dat maakt dat er inmiddels in 44 Amerikaanse staten en op honderden scholen en wijken andere starttijden zijn ingevoerd.

Schommelingen in biologisch ritme

En ook voor leerlingen op de basisscholen geldt dat ze pas later op gang komen. Zo hebben ze bijvoorbeeld zo’n twee uur de tijd nodig, nadat ze wakker worden, om fit genoeg te zijn om geconcentreerd te leren en te werken. In een onderzoek uit 2005 blijkt dat schommelingen in het biologisch ritme kan leiden tot verschillen in attentieniveau, alertheid, geheugenwerking en prestaties gedurende de dag. Uit onderzoek komt naar voren dat de tijd tussen half negen en negen uur, naast de dip tussen twaalf uur en twee uur, de slechtste tijd is voor intellectuele prestaties.

Niet zomaar een uur later beginnen

Is het dan altijd beter om een uur later te starten? Een uurtje later beginnen, werkt net als wintertijd, zegt hoogleraar neurofysiologie Joke Meijer. Even is het een verademing voor avondmensen om wat later op te staan, maar het went al gauw. Het is beter om de nachtrust niet te verstoren door ge-app en ander fel licht. En hoewel het het Amerikaanse onderzoek al ver voor het vele gebruik van smartphones de voordelen van een latere starttijd aantoonde, staat het aanpassen ervan niet op zich. Hoewel het veel positieve resultaten met zich meebrengt – de jongeren zijn aanzienlijk minder moe, minder afwezig, vertonen minder risicovol gedrag, zitten veel beter in hun vel, presteren beter – is het belangrijk er op toe te zien dat jongeren niet juist later naar bed gaan vanwege huiswerk, sport of andere activiteiten, of alsnog tijdens de avond en nacht worden afgeleid door hun mobiele telefoon. Ook kan het lastig zijn de nieuwe tijden af te stemmen op buitenschoolse activiteiten of andere praktische zaken zoals openbaar vervoer of kinderopvang. Goed om dat in de gaten te houden en daarover het gesprek met elkaar aan te gaan!

Files?

En, als we dan nog even terugblikken op de praktische voordelen van de gezamenlijke werk- en schooldag waardoor het hele gezin een zelfde ritme heeft, zou dit dan niet juist een nadelig effect hebben op de lengte van de files? Steevast is er een piek tussen half negen en negen uur. We hebben hierover geen onderzoek kunnen vinden, het is onduidelijk of dit te maken heeft met de schooltijden, maar het is het onderzoeken waard. Wat als we later, of liever nog, gespreid naar school kunnen gaan, volgens ons eigen ritme? En dan ook volgens dat ritme kunnen starten met ons werk?

overzicht-files

Bron: VID

Waar kunnen leerlingen later naar school?

Naar aanleiding van het profielwerkstuk van Anne Siersema en Amy Pieper startte hun school, De Nieuwe Veste in Harderberg, de lessen om negen uur. De leerlingen hoeven daar pas na half 11 echt op te letten en proefwerken maken ze alleen in de middag.

Een andere school die om negen uur start is De Dyk Mavo in Leeuwarden. Daar geldt dat, wanneer je goede cijfers haalt, je zelfs om half tien mag starten. Maar zou het niet zo zijn, gezien de onderzoeken hierboven beschreven, dat juist een start om half tien de cijfers kan verhogen?)

Op het Cartesius 2 beginnen de leerlingen pas om half tien echt met de les. Vanaf negen uur kunnen ze tijdens de dagopening actuele kwesties bespreken of even aan hun portfolio werken. Zo hoeven ze niet meteen in ‘lesmodus’. De School in Zandvoort hanteert flexibele schooltijden. Daar zijn de kinderen vrij om tussen acht en tien uur ‘s ochtends te beginnen. ‘Je kunt in je eigen tempo je kind naar school brengen en hoeft je niet te haasten om op tijd te komen.’ En deze highschool in Toronto heeft de starttijd zelfs verschoven naar tien uur ‘s ochtends. ‘It’s a small thing, but for some students it makes a huge difference.’

Een andere school in Oosterhout, Effent, heeft geen latere starttijd, maar wel een alternatieve manier om de tijd vast te stellen. De school wilde een kwartier later starten, om half negen en vroegen de leerlingen wat ze daarvan vonden, maar ze gaan liefst vroeg naar school. Zoals we hierboven al hebben aangegeven, kan dit te maken hebben met de wens juist vroeg ook weer vrij te zijn van school.

Wil je meer lezen?

Naar aanleiding van de onderzoeken in de Verenigde Staten, is een ‘Start School Later movement’ opgericht. In een artikel van Kennislink (van Nemo Science Museum) lees je ook over het belang van voldoende slaap voor de ontwikkeling van de hersenen.

Boeken over het tienerbrein en het creëren van een juiste omgeving voor leren en ontwikkelen, zijn het Puberende Brein van Eveline Crone en het zojuist verschenen Tienerbrein van Jelle Jolles, waarin hij vertelt over de hersenfuncties, cognitief functioneren, sociaal gedrag en slaap.

Tot slot

De antwoorden op deze onderwijsvraag zijn tot stand gekomen dankzij input, inzichten en bijdragen van Tijs van Ruiten (Nationaal Onderwijsmuseum, Dordrecht) en via de vele waardevolle reacties op Twitter, zoals je onder andere hier, hier, hier en hier kunt terugvinden.

Heb je nog aanvullingen, nieuwe inzichten of (vooral) wetenschappelijk onderzoek of harde data die bovenstaande argumenten verder onderbouwen of juist verwerpen? We horen het graag!
Wil je helpen met de beantwoording van de vragen van de komende weken? Graag! Dat kan via dit formulier. Heb je zelf een onderwijsvraag of wil je mee discussiëren over de Onderwijsvragen? Gebruik de hashtags #onderwijsvraag of #onderwijsvragen op sociale media!

Ben je benieuwd naar de andere #onderwijsvragen? We hebben ze gebundeld op deze pagina!