Veelbelovend effect van een diepgaand leerproces volgens Theory U

Uit verschillende onderzoeken blijkt dat een sterke professionele identiteit van schoolleiders een belangrijke voorspeller is van het effectief vormgeven van veranderpraktijken. In ons huidige tijdperk, waarin veranderingen steeds vaker diepgaand van aard zijn, is bewuste transformatie van de professionele identiteit van schoolleiders nodig, waarbij anders kijken, afscheid nemen van wat niet meer werkt en ruimte maken voor nieuwe inzichten centraal staat. Daartoe kan het diepgaande leerproces volgens Theory U, met als onderliggend proces ‘reframing’, als veelbelovend worden beschouwd.

Onderzoek naar het effect van deze veranderaanpak bleef echter tot nog toe redelijk onontgonnen terrein. Daniëlle Krajenbrink is dan ook tijdens haar studie Opleidings- en Onderwijswetenschappen aan de Universiteit Antwerpen nagegaan wat de impact is van een leiderschapsprogramma gebaseerd op Theory U op de professionele identiteit van schoolleiders. Ze deed daarvoor onderzoek naar het effect van het leiderschapsprogramma œ Expeditie Leiderschap, een traject ontwikkeld door œ Operation Education voor leiders in onderwijs & ontwikkeling.

Cruciale rol van de schoolleider in tijden van verandering

We bevinden ons in een revolutionair tijdperk met grote maatschappelijke verschuivingen die 
chaos en instabiliteit veroorzaken. Volgens transitiedeskundige Jan Rotmans (2017) hebben
 we het goed functioneren van systemen, met hun regels en procedures, belangrijker gemaakt
 dan het goed functioneren van de mens. In reactie hierop zijn mensen zelf alternatieven gaan
 ontwikkelen die zij uitvoeren, waarmee van onderop een beweging is ontstaan op weg naar 
nieuwe vormen van samenleven. Hierbij is geen sprake van gewone veranderingen, waarbij
 dingen slimmer of efficiënter georganiseerd worden, maar van transformatieve 
veranderingen, waarbij alles wat vanzelfsprekend is ter discussie komt te staan. In 
tegenstelling tot veranderen, leidt transformeren tot iets nieuws en vervangt datgene wat er
 al is.

Ook in het onderwijs is een beweging gaande. De kinderen van nu krijgen in de 
toekomst te maken met maatschappelijke vraagstukken en beroepen die we nog niet kennen.
 Scholen staan dan ook voor de belangrijke opdracht om na te denken over – en invulling te
 geven aan nieuwe manieren van leren en ontwikkelen met het oog op de toekomst (Schnabel
 et al., 2016). Uit verschillende onderzoeken blijkt dat de rol van de schoolleider cruciaal is in
 tijden van verandering (Fullan, 2003; Day et al., 2000, 2007; Silins & Mulford, 2002).

Schoolleiders zijn in staat om een exponentieel effect te creëren. Met een aansprekende visie
 en een heldere strategie geven zij vorm aan de context waarbinnen een team van 
professionals invulling geeft aan het leren en ontwikkelen van kinderen. Wanneer teams in 
hun kracht staan, heeft dat een positieve invloed op de ontwikkeling van kinderen, wat 
uiteindelijk de samenleving van de toekomst ten goede komt (Boonstra, 2017).

Transformatie van het onderwijs is echter geen gemakkelijke opdracht.
 Transformeren is namelijk veel ingrijpender, moeilijker en bedreigender dan veranderen.
 Angst voor het onbekende, de bestaanszekerheid van het bekende en de druk van de 
omgeving om te blijven doen wat we altijd deden, geeft redenen om het niet te doen. Volgens
 Jan Rotmans (2017) vraagt elke maatschappelijke transitie om een persoonlijke transitie, waarbij
 de eigen weerstand om te veranderen overwonnen wordt. Dit zou kunnen betekenen dat de
 transformatie van het onderwijs vraagt om een persoonlijke transformatie van schoolleiders,
 waarbij zij loskomen van bestaande kaders en zich nieuwe perspectieven en gedrag eigen 
maken.

Transformatie van professionele identiteit

Manon Ruijters (2015a) onderstreept het belang van teruggaan naar en werken vanuit de 
kern van de schoolleider: de professionele identiteit, datgene wat iemand onvervreemdbaar
 kleur geeft in het werk. Uit internationaal onderzoek naar succesvolle schoolleiders blijkt dat
 de beleving van de professionele identiteit met een sterk moreel doel een kritische voorspeller
 is voor het vermogen tot effectieve praktijken in tijden van verandering (Day & Leithwood,
 2007; Moos, Johansson & Day, 2011; Moller, 2012; Scribner & Crow, 2012). Professionals 
met een sterke identiteit maken gerichtere keuzes (Baumeister, Vohs & Tice, 2007), zijn
 stressbestendiger (Marcia, 1966), beschikken over meer zelfkennis, zelfvertrouwen en
 eigenwaarde (Marcia, 1996; Baumeister, 1999) en zijn beter in staat om anderen te begrijpen 
(Baumeister, 2011). Ten slotte zijn professionals met een sterke professionele identiteit
 vanuit hun gedrevenheid en leergierigheid beter in staat om hun volledige potentieel te 
realiseren (Ryff & Singer, 2006; Ryff, 2013).

Een veelbelovende manier om te werken aan de transformatie van de professionele 
identiteit van schoolleiders is aan de hand van een professionaliseringsprogramma gebaseerd
 op het procesmodel Theory U (Scharmer, 2009). In het diepgaande, collectieve leerproces
 volgens Theory U, dat uitgangspunt is van œ Expeditie Leiderschap, onderzoeken schoolleiders hun eigen aannames en kijken zij gezamenlijk 
naar complexe maatschappelijke vraagstukken. Door afstand te nemen van patronen uit het 
verleden en op een nieuwe manier waar te nemen, ontstaat de mogelijkheid om te leren
 vanuit de toekomst die zich aandient en kunnen vernieuwende inzichten en 
handelingsperspectieven ontstaan. Een belangrijk onderliggend proces is reframing, waarbij
 zowel individuele als collectieve frames worden gereconstrueerd.

Theory U is op dit moment een veelvuldig gebruikte veranderaanpak bij organisatie-
 en leiderschapsontwikkeling. Er is echter nog weinig bekend over de mogelijke effecten van professionaliseringsprogramma’s die Theory U als uitgangspunt nemen. In haar onderzoek is Daniëlle Krajenbrink dan ook nagegaan wat de impact is van œ Expeditie Leiderschap, van een leiderschapsprogramma gebaseerd op Theory U op 
de professionele identiteit van schoolleiders en aan welke programma-elementen deze impact 
is toe te schrijven. Daartoe zijn de volgende twee onderzoeksvragen opgesteld:

1. Welke veranderingen in frames zeggen schoolleiders te hebben doorgemaakt sinds de
 start van het leiderschapsprogramma, en wat zegt dit over hun professionele
identiteit?
2. Aan welke programma-elementen schrijven schoolleiders deze veranderingen in 
frames toe?

Verantwoording van leiderschapsprogramma’s op basis van Theory U

Uit de resultaten van dit onderzoek blijkt dat het leiderschapsprogramma œ Expeditie Leiderschap heeft bijgedragen aan verschuivingen in alle frames die nauw verweven zijn met de professionele identiteit van schoolleiders. Dit wordt door schoolleiders toegeschreven aan de programma-activiteiten: lezingen en workshops door externen, bezoeken aan vernieuwende scholen, leren van inspirerende schoolleiders, persoonlijke coaching, leren van de groep deelnemers en het lezen van relevante literatuur. Het proces van Theory U, waarin de activiteiten ingebed liggen, wordt door schoolleiders als ondersteunend ervaren aan de ontwikkeling die zij hebben doorgemaakt.

De resultaten van dit onderzoek kunnen de verantwoording van leiderschapsprogramma’s gebaseerd op Theory U ondersteunen. Bovendien bieden de resultaten van dit onderzoek aanknopingspunten voor vervolgonderzoek dat mogelijk kan uitwijzen of dergelijke leiderschapsprogramma’s kunnen bijdragen aan de transformatie van de professionele identiteit van schoolleiders, met als hoger liggend doel transformatie van het onderwijs te realiseren.

De impact van œ Expeditie Leiderschap onderzocht 

Om de transformatie van het onderwijs te kunnen vormgeven, moeten schoolleiders zelf ook een fundamentele ontwikkeling ondergaan. “Dat vraagt om een andere leeroriëntatie, met als onderliggend leerproces ‘reframing’, zowel individueel als collectief” aldus Daniëlle Krajenbrink. In haar onderzoek gaat ze na wat de impact is van diepgaand, collectief leren van schoolleiders op hun professionele identiteit  >>

Samen bouwen aan het onderwijs van de toekomst

‘Leidinggeven begint met wie je zelf bent, hoe je voorleeft waar je in gelooft en of je zelf in balans en geloofwaardig bent, pas daarna komt het hoe. Dat alles waar het om draait.’ Een onderzoek van œ Operation Education naar peer learning onder schoolleiders in opdracht van OCW  >>