16 okt Overwegingen bij het formuleren van het waartoe

‘Wat is het doel van onderwijs?’ Geen gemakkelijke vraag – en het antwoord is dat evenmin. Maar het is, zoals ik in de vorige blogpost al heb belicht, van groot belang dat we met elkaar nieuwe antwoorden formuleren.

Kinderen die vandaag de dag worden geboren, hebben een levensverwachting van misschien wel 100 jaar. Wat betekent het om 100 jaar te leven in een samenleving die razend snel verandert? Wat is dan belangrijk om te leren?

In deze blogpost, deel 2 uit een drieluik, een aantal zaken om in overweging te nemen bij het formuleren van een antwoord op de vraag: waartoe dient het onderwijs – of liever nog: waartoe dient educatie, het samenspel van onderwijs, opvoeding en ontwikkeling?

Kwaliteit & kerndoelen

Wat is kwaliteit? Op dit moment wordt kwaliteit nog afgemeten aan gestandaardiseerde toetsinstrumenten als Cito, en internationaal aan PISA (Programme for International Student Assessment, van de OECD). De relatie tussen PISA en economische factoren is vrij makkelijk te leggen – maar zijn deze criteria nog wel van deze tijd? En hoe verhoudt PISA (of Cito) zich tot welbevinden, duurzaamheid en datgene wat we belangrijk vinden in de toekomst?

We hebben in Nederland al een prachtige set kerndoelen (zie hier de doelen van het basisonderwijs en hier de doelen van de onderbouw van het voortgezet onderwijs). Hoewel daar nergens staat dat kinderen op basis van deze kerndoelen moeten worden afgerekend, dat ze precies moeten kunnen aangeven waar Appelscha ligt, dat je perfect moet kunnen schoonschrijven, dat je jaartallen moet kunnen opdreunen of foutloos moet kunnen differentiëren en integreren, is dit alles voor velen nog wel de (gepercipieerde) werkelijkheid.

Hoe verhoudt deze realiteit zich tot wat nodig is in de wereld van vandaag en morgen, tot wat we als individu en als samenleving echt belangrijk vinden om te leren?
Hoe verhoudt het hebben van één norm voor iedereen zich tot de vrijwel oneindig grote diversiteit aan natuurlijke kwaliteiten die mensen kunnen hebben, en tot het vrijwel oneindig grote aantal rollen die mensen kunnen vervullen in de samenleving?

Laten we niet een enorm groot potentieel onbenut als we maar een smalle set aan kwaliteiten tot doel stellen, en leerlingen ook afrekenen op (alleen) die doelen?

Exponentiële technologische ontwikkelingen

In mijn tijd als mede-oprichter van Layar, destijds wereldmarktleider op het gebied van Augmented Reality (AR), hebben we vele AR experts moeten aannemen. Dit soort mensen komen niet van een bestaande opleiding en tegen de tijd dat een nieuwe opleiding is ingericht en geaccrediteerd, ben je 5 jaar verder. Tel daar een studieduur van nog eens 4 à 5 jaar bij op en het vakgebied is in de tussentijd zodanig geëvolueerd dat het misschien al weer is ingehaald door andere technologieën.

Snel opkomende (en soms ook weer verdwijnende) organisaties als Layar zijn niet meer een uitzondering, ze worden in toenemende mate de norm. We leven in een tijdperk van razendsnelle ontwikkelingen, waarin technologische en, daarmee samenhangend ook maatschappelijke ontwikkelingen niet langer lineair maar exponentieel verlopen.

De rekenkracht van computers, robots en kunstmatige intelligentie ontwikkelt zich volgens de wet van Moore, geformuleerd door Gordon Moore in 1965: elke 1,5 a 2 jaar een verdubbeling tegen een gelijk blijvende prijs. Tegenwoordig is het de ‘roadmap’ van chipfabrikanten als ASML en we hebben alle redenen om aan te nemen dat deze exponentiele ontwikkeling de komende decennia zal doorzetten.

Waitbutwhy biedt over de ontwikkeling van kunstmatige intelligentie (AI, artificial intelligence) een bijzonder lezenswaardige en vermakelijke Engelstalige ‘longread’. De exponentiele groei in capaciteiten van computers en robots zorgt ervoor dat zelfrijdende auto’s nu al veiliger zijn (lees: minder ongelukken maken) dan mensen, en dat computers al beter in staat zijn dan specialisten om tumoren op rontgenfoto’s te ontdekken – oftewel: zowel eenvoudige als schijnbaar complexe taken kunnen nu al worden overgenomen door computers, dit zal in de toekomst alleen maar meer worden.

Om het helemaal duizelingwekkend te maken, kun je hier de voorspellingen van experts van Singularityhub lezen over wat we in de 2030’er jaren mee zullen maken:

• Directe brein-brein communicatie
• Google in je hersenen (alle kennis direct in je neuronen)
• Schaalbare intelligentie (voor als je snel iets moet uitzoeken, even het aantal processors van je brein opschakelen)
• Leven in een virtuele wereld (The Matrix x 1000)
• Extensief immuunsysteem (nanorobots die direct ziektes aanvallen en voor juiste niveaus aan nutriënten in je lichaam zorgen)
• Downloadbare expertise (zoals in The Matrix, maar dan in het echt)
• Extensief en doorzoekbaar geheugen (alles onthouden wat je ooit hebt meegemaakt of geleerd)
• Hogere orde bestaan (hoera, we worden leuker)

Het klinkt allemaal onwerkelijk – zeker voor ons als mensen die gewend zijn lineair te kijken en te denken. Exponentiele technologieën hebben de eigenschap in het begin altijd teleurstellend traag te lijken, voordat ze disruptief worden. Of ze nou (precies zo) uitkomen of niet, vast staat dat de veranderingen razendsnel zullen gaan.

Unieke menselijke capaciteiten

Wat blijft er dan nog over? Wat voor mensen zoeken bedrijven als Layar, en de ‘Layars’ van de toekomst? Zijn er nog wel mensen nodig?

Ja natuurlijk. Het aantal betaalde banen zou wel eens drastisch gereduceerd kunnen zijn (maar dat is een heel andere discussie), er blijven nog ongelofelijk veel rollen over die niet zomaar kunnen worden overgenomen door computers of robots. De kwaliteiten die daar bij horen maken ons uniek als mens. Denk aan verbeeldingskracht, samenwerking, het creëren van een cultuur, het hebben van een intuïtie, flexibiliteit, creativiteit, inventiviteit, om er maar een paar te noemen. Sommige mensen noemen ze de 21st century skills. Maar je kunt het net zo goed de kwaliteiten van de 4e eeuw voor Christus noemen – want het zijn deze eigenschappen die er voor hebben gezorgd dat wij als mensen continu in staat zijn geweest om vooruitgang te boeken.

Geluk & gezondheid

Laten we terug gaan naar dat 100 jarige leven – en kijken naar de factoren gezondheid en geluk.

De Australische palliatief verpleegkundige Bronnie Ware heeft een beroemd boek geschreven over de top 5 zaken waar stervenden volgens haar spijt van hebben aan het eind van hun leven:

1. ik wou dat ik de moed had gehad mijn eigen leven te leven, niet het leven dat anderen van mij verwachtten
2. ik wou dat ik niet zo hard had gewerkt
3. ik wou dat ik de moed had gehad mijn gevoelens te uiten
4. ik wou dat ik meer contact had gehouden met mijn vrienden
5. ik wou dat ik mijzelf had toegestaan gelukkiger te zijn

Stel je toch eens voor dat we het samenspel van onderwijs, opvoeding en ontwikkeling zo kunnen inrichten dat mensen hier aan het eind van hun leven geen spijt meer van hebben?

En wat betreft gezondheid: hersenwetenschappers hebben een steeds beter beeld bij wat belangrijk is om een leven lang gezond te leven. Hieronder een schematische weergave van de hersenfitheid naar leeftijd. Hersenfitheid piekt bij dertig, en neemt dan af. Vroeger, met een levensverwachting van zo’n vijftig jaar was dat niet zo’n probleem. Maar nu onze levensverwachting de honderd bereikt, moeten we er voor zorgen dat die hersenfitheid hoger piekt en daarna minder hard afneemt om aan het eind nog wat over te houden. Een hogere piek betekent een steilere curve gedurende de eerste zo belangrijke levensjaren.

Er zijn bij hersenwetenschappers een aantal factoren van doorslaggevend belang bij het vergroten van de hersenfitheid: fysieke inspanning (minimaal 30 minuten matig intensief bewegen per dag, 7 dagen in de week), stress management (goede balans tussen inspanning en ontspanning), gezonde voeding, mentale stimulans en meditatie.

Hoe verhouden deze factoren zich tot de wijze waarop we het onderwijs nu inrichten? Zouden we een goede mentale en fysieke gezondheid op de lijst met onderwijsdoelen moeten zetten?

Vrede & welzijn

De belangrijkste redenen waarom ik me met het onderwijs ben gaan bezighouden, vormen de grote ontwikkelingen die we als maatschappij doormaken, en de grote vraagstukken en problemen die we met elkaar hebben gecreëerd. Einstein zei het al: we kunnen deze problemen niet oplossen met hetzelfde denken als waar ze mee zijn gecreëerd. Hoe zorgen we ervoor dat kinderen ‘anders’ leren denken als we ze nu vooral leren de ‘juiste’ antwoorden te geven – en ze daar stevig op afrekenen middels gestandaardiseerde toetsen?

Als we met zijn allen in vrede en in een zekere mate van welzijn op deze planeet willen leven, en deze planeet ook gezond willen houden, wat is dan belangrijk? Als we dit willen bereiken, moeten we bij de bron beginnen: bij de manier waarop we jonge mensen voorbereiden op hun volwassenheid, de manier waarop we hen tot bloei laten komen.

Het vraagstuk houdt mij dag en nacht bezig – ik hoop jullie in ieder geval af en toe. En ik hoop dat jullie ook je eigen denk- en doe-kracht willen inzetten om, met grote groepen mensen, nieuwe antwoorden te formuleren op de o zo belangrijke vraag: “Wat is het doel van onderwijs?”