22 sep #Onderwijsvraag 7: Waarom verbonden schrift?

Elke twee weken onderzoeken we op BNR, samen met de luisteraars en onze community, een #Onderwijsvraag. Deze week bespraken we de vraag ‘Waarom leren kinderen verbonden schrift?’ Hieronder vind je een eerste verkenning van de historie, de voordelen, nadelen en alternatieven.

Wil je de uitzending terugluisteren, klik dan hier voor de podcast!

Waarom leren kinderen verbonden schrift? Oftewel: waarom moeten ze netjes aan elkaar leren schrijven?

Het idee voor deze vraag is ontstaan om dat ik veel kinderen zie worstelen met het verbonden schrift en ook zie dat het kinderen vaak in hun verdere ontwikkeling en soms ook in hun schoolresultaten tegenhoudt als ze niet mooi en leesbaar kunnen schrijven. Ik zie ook dat mensen vaak op een latere leeftijd de schrijfletters loslaten en in blokletters gaan schrijven. Wat je leest in boeken, kranten of op internet zijn ook blokletters.

Dus de vraag intrigeerde me: waarom moeten kinderen verbonden schrift leren?

In Nederland is verbonden schrift het meest gangbare maar zijn er steeds meer scholen die overstappen op blokschrift, scholen die beide methodes naast elkaar aanbieden of scholen die kinderen na een aantal jaar van schrijfletters op blokletters laten overstappen. Ook worden er steeds meer lesmethodes voor blokschrift ontwikkeld. Op Montessorischolen is verbonden schrift gangbaar of zelfs verplicht. Op internationale scholen leren kinderen blokschrift; in Amerika is men na jaren van blokschrift weer over aan het stappen op verbonden schrift.

Er bestaan diverse perspectieven op het gebruik van enerzijds verbonden schrift en anderzijds blokschrift. We zien het terug in de historie van het schrijfonderwijs en ook in de beschreven voor- en nadelen ervan.

Bij deze onderwijsvraag zullen we allereerst op de verschillende perspectieven ingaan. Daarna staan we stil bij wat ook alweer de doelen zijn van het leren schrijven en kijken we naar mogelijke alternatieven.

…

De historie

De Stichting voor Schrijfontwikkeling, een fel en stevig onderbouwd voorstander van het verbonden schrift, stelt dat het blokschrift is gebaseerd op de Karolingische minuskel die rond het jaar 800 na Christus is ontstaan.

Volgens hen is het verbonden schrift, waarop het huidige moderne schoolschrift is gebaseerd,  duizend jaar later ontstaan, rond 1800 na Christus. Het blokschrift, dat een moderne vervanging lijkt van het verbonden schrift, bestaat volgens de stichting dus al veel langer. Volgens andere bronnen, waaronder ook Engelstalige, is het verbonden schrift ontstaan in de tijd dat we nog met kroontjespennen schreven en is het ontwikkeld om zo min mogelijk de pen van het papier te halen.

Al in 1947 waren er scholen die overstapten van verbonden schrift op blokschrift. Uit een rapport van de onderwijsinspectie van dat jaar blijkt dat diverse inspecteurs daar hun vraagtekens bij zetten. In het onderwijsverslag staan diverse passages met citaten van inspecteurs over de opkomst van het blokschrift. Zo gaven ze aan dat het blokschrift duidelijker was en over het algemeen een veel netter schrift, maar dat het ten koste ging van het tempo dat belangrijk geacht werd voor het voortgezet onderwijs en dat het karakter van het schrift daarmee verloren zou gaan.
Enkele citaten daaruit:

p.350 e.v.
SCHRIJVEN

En de inspecteur van Nijmegen [schrijft over dit leervak]:
“Bij het schrijfonderwijs wordt nog te veel geëxperimenteerd. Schuinschrift, staand schrift, verbonden of niet verbonden blok- of koordschrift worden op diverse scholen aangetroffen. Ik moet toegeven dat het verbonden koordschrift dikwijls keurige resultaten oplevert. Sommige schriften lijken wel gedrukt, doch het tempo is doorgaans te langzaam en daarvan ondervinden de leerlingen die naar het voortgezet onderwijs gaan, dikwijls de nodige hinder. Ook het karakter van het schrift gaat bij de staande lettervorm verloren. Zouden de resultaten van het lopende schrift niet minstens even goed zijn als daaraan dezelfde moeite en zorg werden besteed als aan het koord- en blokschrift? Met weemoed kunnen wij terugdenken aan de mooie schrijfhand van de ouderwetse schoolmeester. Dikwijls vraag ik mij af: kunnen de onderwijzers zèlf nog wel schrijven en wordt daaraan bij de opleiding wel de nodige zorg besteed?”

434 e.v.

De inspecteur in de inspectie Gouda rapporteert:
“De invoering van blok- en koordschrift neemt hand over hand toe. Op ongeveer 40 % van de scholen in de inspectie Gouda wordt dit schrift onderwezen. De meeste scholen maken hierbij gebruik van de methode van Schalij (verbonden blokschrift), ongeveer 70 %; 15 % gebruikt de methode Tazelaar-Matthijsse (verbonden koordschrift) en 15 % lopend blokschrift van Binsbergen.
Toch zijn de meningen, ook van hen die blok- of koordschrift toepassen, nog zeer uiteenlopend. De meerderheid komt echter tot de volgende conclusie: ,,duidelijker, netter werk, iets langzamer dan het schuinschrift; minder taalfouten in de lagere leerjaren; slechte schrijvers met schuinschrift schrijven met blokschrift beter.
Verschillende scholen passen het alleen toe in de hoogste leerjaren en vinden het speciaal van belang voor het invullen van formulieren. Andere scholen daarentegen geven het alleen in de laagste drie klassen, maar vinden het met het oog op het tempo van belang ook het schuinschrift aan te leren, speciaal voor de leerlingen die naar uloschool, hbs enz. gaan. Zij vinden de beste oplossing: het ene doen en het andere niet laten.
Ik ben van mening dat dit schrift inderdaad iets langzamer is dan het schuinschrift, hoewel er onderzoekingen hebben plaats gevonden waaruit het tegendeel zou blijken. De ervaring in de inspectie Gouda wijst echter uit dat het iets langzamer is.”

De voor- en nadelen

Er zijn twee Nederlandstalige onderzoeken naar de voor-en nadelen van verbonden schrift of blokschrift die ik op meerdere plekken tegenkwam en toegestuurd kreeg:

1) Een interessant onderzoek gedaan door Karin van Osch, een juf die zelf in diverse systemen (blokletters en verbonden schrift) stages had gelopen en daarnaast een aantal vakdeskundigen en organisaties als Stichting voor Schriftontwikkeling en het Platform Handschriftontwikkeling heeft ondervraagd.

2) Een grootschalig onderzoek naar schriftontwikkeling is PPON van Cito uit 2012, op basis van resultaten in peiljaar 2009. Daarin zie je dat kinderen naarmate ze steeds ouder worden steeds minder verbonden schrift schrijven en steeds leesbaarder en sneller gaan schrijven. Maar het rapport legt hier geen expliciet causaal verband of een correlatie; ook zegt het rapport niets over de mogelijke correlatie of causaal verband tussen blokschrift en beter leesbaar kunnen schrijven.

In het onderzoek van Karin van Osch, waarin ze diverse experts vraagt naar de voor- en nadelen van blokschrift ten opzichte van verbonden schrift, staan diverse opsommingen.

Ik benoem hier de voor- en nadelen zoals ze opgeschreven zijn door het Platform Handschriftontwikkeling, een onafhankelijke organisatie die beide perspectieven nadrukkelijk wil meegeven:

1) Wat zijn de voordelen van het verbonden schrift?

• Door het soepele en doorgaande schrift, kun je sneller schrijven
• Door de voortgaande beweging, kun je beter op de grondlijn schrijven
• Het stimuleert de hersenactiviteit meer en daarmee de fijnmotorische ontwikkeling
• Er is een duidelijkere verdeling van schrijfzones (midden, boven en onder)
• Een betere horizontale verdeling van de letters door een evenwichtiger spatiëring
• Steeds in een zelfde schrijfhoek, een zelfde helling schrijven is makkelijker
• Rechtshellend en verbonden schrift past bij de kinderlijke aard (Haenen-van der Hout)
• Het biedt eerder ruimte voor het ontwikkelen van een persoonlijk schrift

2) Wat zijn de nadelen van het verbonden schrift?

• Het is eerder minder leesbaar omdat het afwijkt van boekletters
• Je gebruikt meer streken die teruggaan, ‘keerhalen’ genoemd.
• Het is moeilijker aan te leren. Je zou er daarom later mee kunnen beginnen?

3) Wat zijn de voordelen van blokletters?

• Het is langer leesbaar want het lijkt veel op boekletters
• Het is makkelijker aan te leren, maar als je er later mee begint
• Het wordt vaak als eis of voorkeur gesteld bij bijvoorbeeld het invullen van formulieren
• Het is eerder zakelijk en objectief

4) Wat zijn de nadelen van blokletters?

• Door de losstaande letters, schrijft het langzamer
• Er zijn meer penoptillingen nodig
• Bij het schrijven wordt eerder afgeweken van de grondlijn, bij elke letter moet daarop gefocust worden
• Het creëert minder fijnmotorische ontwikkeling
• Er is een betrekkelijke verdeling van schrijfzones (midden, onder en boven)
• De horizontale verdeling van de letters is wisselend door wisselende spatiëring
• Omdat het moeilijk is consequent steil te schrijven, is de kans op een wisselende schrijfhoek of helling groter
• Het steile blokschrift past niet bij kinderlijke aard (Haenen-van der Hout)

Maar – wat was ook alweer het doel?

Om iets zinnigs te kunnen zeggen over wat goed is voor kinderen,  is het belangrijk om eerst de fundamentele vraag te stellen: waartoe hebben we schrijfonderwijs? Wat is het doel?
Als je de officiële kerndoelen voor het basisonderwijs er op naleest, staat er eigenlijk niets over leren schrijven, slechts als onderdeel van een veelomvattender kerndoel:

“De leerlingen leren informatie en meningen te ordenen bij het schrijven van een brief, een verslag, een formulier of een werkstuk. Zij besteden daarbij aandacht aan zinsbouw, correcte spelling, een leesbaar handschrift, bladspiegel, eventueel beeldende elementen en kleur.
De leerlingen krijgen plezier in het lezen en schrijven van voor hen bestemde verhalen, gedichten en informatieve teksten.”

Dus niets over blokletters of schrijfletters. In vroegere kerndoelen stond er nog wel specifiek iets over geschreven, zoals blijkt uit documenten uit 2009 en 2006:

• In staat zijn zelfstandig en zonder methodevoorbeeld de schrijfletters, hoofdletters en cijfers uit hun hoofd schrijven.
• Gedurende een poosje in vlot tempo kunnen schrijven, ook bij andere vakken.
• Met verschillende pennen voor anderen leesbaar kunnen schrijven.
• Zelfstandig in staat zijn handschrift te beoordelen op kwaliteit.

Laten we dan wat verder duiken in wat de doelen zouden moeten of kunnen zijn. Leesbaar schrijven is van groot belang, aangezien is aangetoond dat moeilijk leesbare handschriften onbewust lager worden beoordeeld. Met een slecht handschrift ben je dus altijd in het nadeel.

Maar in onze dagelijkse realiteit schrijven we meer dan ooit met een toetsenbord, schrijven we nauwelijks meer brieven – een sollicitatiebrief met de hand zou je niet meer zo snel doen. Wat je schrijft is steeds meer voor jezelf – je moet vooral snel, begrijpbaar en reproduceerbaar aantekeningen kunnen maken. Onze samenleving is in mindere mate alleen op woord- of schrift georiënteerd dan vroeger; ook andere manieren van verwerken en reproduceren zoals tekeningen, video’s of podcasts zijn tegenwoordig relevant. Zo zie ik in de praktijk mensen aantekeningen combineren met tekeningen, grafieken en schetsen, en is visueel notuleren en het maken van mindmaps sterk in opkomst.

Het gaat dus om de vraag: hoe kun je leesbaar, vlot en vol vertrouwen leren schrijven? Waarmee kun je goed je gedachten voor jezelf vastleggen, waarmee kun je ze overdragen? Waarmee wordt het onthouden van lesstof het best ondersteund, en wat is goed voor de hersenontwikkeling?

Alternatieven

Als je kijkt naar leesbaar leren schrijven, dan geven de experts van het Platform Handschriftontwikkeling op het gebied van schriftontwikkeling de volgende leidraad met interessante alternatieven:

• Start eerst met voorbereidende oefeningen, zoals Schrijfdans, tot de herfst of kerstperiode in groep 3
• Ga dan over op het aanleren van lopend schrift, op rechtshellend-verbonden schrift tot groep 7 en leg de nadruk op automatiseren en temposchrijven
• Geef daarnaast, vanaf groep 6, oefeningen in toetsenbordvaardigheid
• Start vanaf groep 7 met blokschrift en eventueel sierschrift of kalligrafie
• Geef vanaf groep 8 de individuele keuze voor verbonden schrift of blokschrift, maar blijf eisen dat het leesbaar en vlot is!

Maar waar het gaat om het goed onthouden van lesstof, stel ik mijzelf de vraag of het niet nóg beter is als kinderen leren om het geleerde (deels) in tekeningen of andere visualisaties vast te leggen. Een beeld zegt soms meer dan duizend woorden. Een beeld beklijft vaak ook langer en maakt de communicatie met anderen vaak ook beter.

Wellicht interessant om uit te zoeken?

Wil je meer lezen?

Karin Donkers wees op het artikel ‘De waarde van de handgeschreven bladzijde‘ en Annette Lievaart op het artikel ‘Leren schrijven, hoe werkt dat?‘ In ‘Blokletters of verbonden schrift‘ lees je een interview met Henk Schweitzer (auteur van de methode ‘Schrijven leer je zo!‘) en Ben Hamerling (auteur van de methode Schrift en verbonden aan de Stichting voor Schrijfontwikkeling).
Via Evelien Evenhuis, werkzaam bij de onderwijsinspectie, ontvingen we de interessante citaten uit het onderwijsverslag van 1947. We hebben ze gebundeld in dit blog.

Tot slot

De antwoorden op deze onderwijsvraag zijn tot stand gekomen dankzij input, inzichten en bijdragen van onder andere Karin van Osch en Evelien Evenhuis en via de vele reacties op Twitter, zoals je hier, hier & hier kunt terugvinden.

Heb je nog aanvullingen, nieuwe inzichten of (vooral) wetenschappelijk onderzoek of harde data die bovenstaande argumenten verder onderbouwen of juist verwerpen? We horen het graag!
Wil je helpen met de beantwoording van de vragen van de komende weken? Graag! Dat kan via dit formulier.

Heb je zelf een onderwijsvraag of wil je mee discussiëren over de Onderwijsvragen? Gebruik de hashtags #onderwijsvraag of #onderwijsvragen op sociale media!

…

Ben je benieuwd naar de andere #onderwijsvragen? We hebben ze gebundeld op deze pagina!